interessant.in / Utrecht / Architectuur

Niet veel Utrechters komen hier, tenzij ze er werken. Toch is het kantorenpark Papendorp, of Utrecht Businesspark Papendorp, zoals het park officieel heet, wel een bezoekje waard. Al was het alleen maar door die fraaie Prins-Clausbrug die je van Kanaleneiland naar Papendorp brengt. Deze brug is ontworpen door Ben van Berkel, die ook de Rotterdamse Erasmusbrug ontwierp (en dat kan je ervan af zien ook).

De polder Papendorp

De polder Papendorp ligt vanuit Utrecht gezien nu aan de overzijde van het Amsterdam-Rijnkanaal. Al in de twaalfde eeuw werd dit gebied ontwikkeld; het gebied van de polder bevindt zich aan beide zijden van het in de medio 20e eeuw aangelegde Amsterdam-Rijnkanaal. De aanleg van dit kanaal deelde de polder dus in tweeën. Vanaf 1954 maakt Papendorp deel uit van de gemeente Utrecht.

Interessante architectuur

(Nog) is Papendorp een ruim opgezet kantorenpark. Een aantal grote namen heeft zich hier gevestigd. Van Mercedes Benz tot Bol.com, van ICT dienstverleners tot verzekeraars, van klinieken tot kenniscentra: je vind het hier allemaal. Pak de fiets en maak de oversteek!

Enkele gebouwen die de moeite zijn om (als je kunt ook van binnen) te bekjken zijn:

• Creative Valley (verzamelgebouw voor creatieve bedrijven; architecten Gent en Monk)
• De Cope (JHK Architecten)
• Het Ovaal (Mercedes Benz; architecten Ibbelings van Tilburg)
• WTC Papendorp (onder meer Bol.com; De Architecten Cie)
• KPN Gebouw (architect Veenendaal & Bocanet)

De officiële opening van deze fietsbrug, die over het Amsterdam-Rijnkanaal de wijken Oog in Al en Leidscherijn met elkaar verbindt - vanzelfsprekend in aanwezigheid van de naamgeefster, de Utrechtse atlete Daphne Schippers - vond plaats op 13 mei 2017. Maar de brug was voor die tijd al voor voetgangers en fietsverkeer geopend.

Wie is Daphne Schippers?

Daphne Schippers (1992) is een Utrechtse atleet die voor Nederland ongekende successen behaalde bij het hardlopen. Ze werd in 2015 wereldkampioen op de 200 meter; en ze werd tweede op de 100 meter sprint. In 2016 haalde ze zilver op de 200 meter. Het jaar daarop werd ze opnieuw wereldkampioen op de 200 meter. Dat Daphne Schippers naamgever werd van deze brug is niet verrassend: als voormalig bewoner van de wijk Oog in Al werd ze door omwonenden middels een prijsvraag gekozen.

De oprit

​Fraai is met name de oprit naar de brug aan de zijde van Oog in Al; de oprit loopt over een nieuw schoolgebouw en vormt daarmee een mooie eenheid. De brug is van het type hangbrug en straalt robuustheid uit en vormt zo een tegenstelling met de elegante Prins Clausbrug, die een kilometer zuidelijker eveneens het Amsterdam-Rijnkanaal overbrugt.

Verrassend Rietveld-Schröderhuis

Het beroemdste project van Gerrit Rietveld dat je in Utrecht kunt vinden is ongetwijfeld het Rietveld-Schröderhuis. Zowel de buiten- als de binnenkant is zeer de moeite van het bekijken waard. Een rondleiding door het huis (met audiotour, maar alle gidsen zijn liefhebbers en beantwoorden graag je vragen) toont je allerlei inventieve manieren om effectief met beperkte ruimte om te gaan. Denk hierbij aan verplaatsbare wanden, waardoor wonen en slapen gescheiden wordt. Boek je toegang wel op tijd, want het huis is klein en de belangstelling groot! Wist je dat het Rietveld-Schröderhuis staat op de Unesco werelderfgoedlijst staat?

Andere projecten van Rietveld

Net onder het naast het Rietveld-Schröderhuis liggende viaduct door vind je de Erasmuslaan. De twee blokken woningen die hier staan, zijn in de dertiger jaren gebouwd maar ontwerp van Gerrit Rietveld. Daarna bouwde hij een bijna identiek blok van vier woningen aan de Robert Schumanstraat 13 tot 19. Je kunt zien dat hij dan de Stijl al achter zich heeft gelaten. Hij rekent zich tot de nieuwe zakelijkheid en het Nieuwe Bouwen.

Chauffeurswoning

In de directe omgeving vind je ook nog aan de Waldeck Pyrmontkade 20 de chauffeurswoning van de familie van der Vuurst de Vries. Hier ontwierp Rietveld een woning voor de chauffeur boven de garage. Dit is een interessant ontwerp, omdat Rietveld als een van de eersten hier een raster van 1 x 1 m² hanteerde en geprefabriceerde elementen inzette. Als experiment boeiend, maar nog niet heel praktisch: het leidde wel tot veel lekkages. 

De stoel

Je kent natuurlijk ook de beroemde Rietveld stoel, die in het Centraal Museum te bewonderen is; Rietveld startte als meubelmaker. Rietveld heeft in Utrecht meer gebouwd. Het Centraal Museum heeft een iPhone App ontwikkeld met afbeeldingen en routes langs zijn bouwwerken. Ook is er een boekje van Willemijn Zwikstra met een fietsroute langs de verschillende Rietveld locaties in Utrecht. Zo'n app of gidsje is geen luxe, want de bouwwerken van Rietveld (soms gedeelten van gebouwen) zijn niet altijd even goed te herkennen als werken van zijn hand.

Een overzicht van al zijn bouwwerken vindt je op architectuurgids.nl.

Geschiedenis

Als je vanaf de Oudegracht of de Stadhuisbrug het Utrechtse stadhuis bekijkt, zie je een aantal historische gebouwen, waaraan je de groei van het stadsbestuur over eeuwen kunt aflezen (het stadsbestuur is al meer dan 650 jaar op deze plek gevestigd). Op de trappen voor het Stadhuis zitten zowel levensgenieters, straatmuzikanten en daklozen. Als je om het Stadhuis heenloopt en de achterkant bekijkt (wat tegenwoordig de nieuwe voorkant is) dan ben je direct verrast: hier vind je naast oud ook opvallend modern. Dat is het gevolg van de renovatie van het Stadhuis, die in het jaar 2000 is voltooid.

Plein

Door de verbouwing en de aanleg van een nieuwe vleugel is een speels plein ontstaan aan de kant van de Korte Minrebroederstraat. Hier klinken op zomerse donderdagavonden de klanken van de tango, en vanaf de terrassen van de tegenoverliggende kroegen geniet je van architectuur en voorbijgangers.

Interieur

Voor de renovatie was het Stadhuis een waar doolhof, maar dat is nu anders: als je nu binnenloopt zie je verrassende perspectieven en ruimte en herinneringen aan de historie van de gebouwen: middeleeuwse muren zijn goed zichtbaar.

Architect Enric Miralles

In 1997 kreeg de Spaanse architect Enric Miralles (1955-2000) de opdracht voor het ontwerp van een open, transparant en toegankelijk gebouw. De gemeente Utrecht schrijft op zijn website: "De keus voor Miralles is vooral gebaseerd op zijn respect voor de geschiedenis, gecombineerd met zijn vernieuwende en gedurfde architectuur." Miralles wordt vooral geroemd om de manier waarop hij oud en nieuw heeft verweven. "Het afleesbaar worden van de geschiedenis staat voorop", schreef hij zelf.

En verder

De historische gebouwen, waarin het Stadhuis zijn begin vond, kun je heel goed bewonderen vanuit het tegenover gelegen gebouw (de voormalige openbare bibliotheek). Van daaruit kun je ook heel mooi het timpaan van de hand van Pieter d'Hont zien.

Bron foto's:

1. Emily van Someren / Toerisme Utrecht, 2. Jurjen Drenth / Toerisme Utrecht, 3. 4, 5, 6, 7 interessant.in

Jurjen Sjoerd Hooghiemstra 

De succesvolle graanhandelaar Jurjen Sjoerd Hooghiemstra heeft een briljant idee: hij gaat veekoeken produceren. Dat blijkt een gat in de markt te zijn. Het gaat zo goed dat hij meer opslagruimte nodig heeft. Hij geeft in 1911 architect M.E. Kuiler opdracht een ontwerp voor een nieuw pakhuis te maken. De stijl is de dan populaire Franse fabrieksarchitectuur "châteaux de l’industrie" (industriekastelen). In dezelfde stijl werden in die tijd ook een aantal watertorens gebouwd, die dan "châteaux d'eaux" (waterkastelen) werden genoemd. Kuiler ontwierp in meerdere stijlen. Zo is ook het "Dekkledenhuis" aan de Muntkade 8 van zijn hand.

Einde van een tijdperk

De ondernemer zit niet stil. Na de Eerste Wereldoorlog ontdekt hij een nieuw succesproduct: havermout. Maar hij houdt te lang vast aan dit ene product en dat leidt uiteindelijk tot zijn zakelijke ondergang. Na het faillissement is er nog een aantal jaren een andere gebruiker, alvorens de gemeente Utrecht het pand opkoopt. Om het als monument te redden? Nee, om het te kunnen slopen in de naam der vooruitgang.

Dat dit niet doorgaat, komt door de tijdelijke bewoners, artiesten en artistieke ondernemers. De gemeente besluit het pand voor een gulden te verkopen aan het Wittevrouwen Bolwerk. Dat is het begin van een nieuwe bestemming: bedrijfsverzamelgebouw.

Ondernemer Jan Jongerius (geboren 1888) was er een van het oude stempel: niet bescheiden, een dikke sigaar en een goed glas wijn. Maar hij was ook succesvol, vooral doordat hij de Texaco benzinepompen in Utrecht, en later in heel Nederland, introduceerde. Daarnaast werd hij Ford dealer en bouwde hij vrachtauto's en autobussen. Dat laatste gebeurde in de hallen achter de villa.

De villa

Toen Jongerius in 1938 terugkwam van een bezoek aan de Ford fabrieken in Detroit, was hij zo geïnspireerd geraakt dat hij het huis dat ooit stond op de plaats van de huidige villa liet slopen en de villa liet bouwen. De villa vormde, zo blijkt wel uit oude foto's, een geheel met de daarachter liggende fabriek. Jongerius ontwierp de villa zelf. Je kunt daarin zowel Gerrit Rietveld als de nieuwe zakelijkheid en art deco herkennen, maar als je eenmaal weet dat hij in de Verenigde Staten is geweest, herken je de horizontale lijnen van Frank Lloyd Wright en de luchtigheid van vooroorlogse Amerikaanse benzinestations zeker ook.

De bewoners

Tot 1955 woonde hier de familie Jongerius. Door het faillissement van de firma moest de familie het pand verlaten en werd het in gebruik genomen door het Ministerie van Defensie (we zitten dan midden in de koude oorlog). Omdat de bouwkundige kwaliteit matig was, verviel het pand steeds meer en was het voor het Ministerie van Defensie (dat ook geen onderhoud deed aan het pand) niet meer te gebruiken. Vervolgens werd de dan leegstaande villa gekraakt en raakte bekend als Villa Staatsgeheim of de Autonome Republiek Kanaalweg Het Staatsgeheim. Feitelijk hebben de krakers voorkomen dat de villa tegen de vlakte ging. In 2010 had de Stichting Vrienden van het Jongeriuscomplex voldoende geld verzameld om met de restauratie te beginnen. Deze is afgerond in 2012. Nu is de villa een evenementen- en vergaderlocatie. De website van de Stichting vind je hieronder.

Hoe kom je er binnen?

Er zijn in ieder geval twee manieren om de villa legitiem te betreden:

• Laat je uitnodigen voor een evenement of (huwelijks-)diner in de villa (maar word geen party crasher).
• Schrijf je in voor een rondleiding, die op zaterdag 19 maart 2016 plaatsheeft. Kosten: 15 euro.
• Foto's:

Stichting Vrienden Jongeriuscomplex (1, 2), Marga Mulder (3), Utrechts archief (4).

Vanaf de Neude kun je dit markante pand al herkennen. Het bijna eclectische ontwerp maakt indruk door de fraaie houten pui van de begane grond, maar verrast ook door de asymmetrische gevelindeling met een klein torentje rechts voor. Dit pand is Utrechts meest uitgesproken voorbeeld van Jugendstil.

Op de pui lees je: "De Liefde's Centraal Apotheek". Apotheker Johan de Liefde was opdrachtgever van dit bouwwerk, dat is ontworpen door architect R. Rijksen. De bouw was in 1904 gereed.

Doordat de pui op de tweede en derde verdieping in het midden terugvalt, ontstaat een soort grote loggia, waarin dan weer een erker uitsteekt. Door de vorm van de gevel was het mogelijk grote glasoppervlakken te creëren zodat het licht dieper de woning kon binnendringen.  

Dat architect Rijksen van torentjes hield, kun je zien aan een pand dat hij ontwierp op de hoek van de Bakkerstraat en de Lange Elisabethstraat.

De Amsterdamse School is een architectuurstroming in de periode van de Moderne Bouwkunst. Ook De Stijl en het Nieuwe Bouwen behoren tot deze periode.

In zekere zin was de Amsterdamse School een reactie op de neostijlen (neo-classicisme) maar ook op het werk van fameuze architecten als Berlage, die als te rationeel werden gezien.

In Utrecht vind je de Amsterdamse School op veel plaatsen terug. Zo is de voormalige Da Costa School van architecten Maas en Zonneveldt aan het Brederoplein (langs de Croeselaan) een mooi voorbeeld van deze stroming. Het scholencomplex is ondertussen getransformeerd naar appartementen.

Naast de mooie entreepartijen springen de uitstekende erkers aan de achterzijde in het oog.

De nieuwe Rechtbank is een ontwerp van Cor Kalfsbeek (DAAD Architecten), waarin transparantie centraal moest staan. En dat is gelukt. Als je het gebouw bekijkt vanaf het Vrouwe Justitiaplein zie je een luchtige en toegankelijke structuur. Daarmee neemt de nieuwe Rechtbank afstand van de strenge vormen van de voormalige Rechtbank aan de Hamburgerstraat. Het gebouw werd in 2000 in gebruik genomen.

Bijzonder hekwerk

Het hekwerk, dat de Rechtbank aan de zijde van de Catharijnesingel scheidt van de openbare ruimte, lijkt een bijna natuurlijke verschijning - geen rechte lijnen, maar organische vormen. Het hekwerk is ontworpen door de in het Verenigd Koninkrijk werkzame Nicholas Pope.

Nieuw en oud

Het oude deel van de nieuwe Rechtbank bestaat uit twee oude instituten. Het eerste is het voormalig Laboratorium voor anorganische chemie en gezondheidsleer (van de architect J. van Lokhorst). Later deed dit gebouw dienst als gerechtelijk laboratorium. Hoog in de gevel van dit gebouw vind je de namen terug van grote schei- en natuurkundigen. Het tweede was de gemeentelijke Hogere Burgerschool (HBS).

Dit door George van Heukelom ontworpen en in 1921 in gebruik genomen gebouw is het grootste bakstenen gebouw van Nederland. In de volksmond werd het gebouw al snel "de inktpot" genoemd, maar de pakkende naam die de eigenaar er aan had gegeven was "Hoofdadministratiegebouw III". Toon Prorail het gebouw overnam, kreeg het gelukkig ook als officiële naam "De Inktpot".

Het Moreelsepark biedt een fraaie entree naar de hoofdingang, die iets statigs heeft, als een kathedraal.

Bijzonder in de geschiedenis van dit gebouw is dat de NS, om in de jaren na de Eerste Wereldoorlog dit bouwwerk te kunnen realiseren, zelf steenfabrieken, een houtbedrijf en schepen werden aangekocht.

Kunstwerken

Rechts van de hoofdingang is een beeld te vinden van de hand van Willem Valk voor gesneuveld spoorwegpersoneel (onder meer als gevolg van de Spoorwegstaking van 1944). Over het minder heldhaftige verleden van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog (meewerken aan de transporten van Joden, onder meer vanaf station Maliebaan), rept het monument helaas niet. Sinds de Panorama 2000 manifestatie is de Inktpot ook getooid met een UFO van Marc Ruygrok.

George van Heukelom

Van Heukelom ontwierp als hoofd van de Dienst van Weg en Werken van de NS niet alleen stations en gebouwen zoals de inktpot, hij was later ook verantwoordelijk voor of betrokken bij een aantal restauraties van historische gebouwen in Utrecht, waaronder Domtoren, Jacobikerk, Janskerk, Martinikerk (Groningen). De Van Heukelomlaan in Zuilen is naar hem vernoemd.

Vanaf het Jaarbeursplein lopen de trappen omhoog naar het Stadsplateau, zoals vroeger paleizen, om bezoekers te imponeren, van veel treden voorzien werden.

Het markante, en misschien zelfs wel iconische, ontwerp van 21 verdiepingen fleurt de omgeving, die vooral nog bestaat uit gedateerde architectuur, op. De binnenruimte op de begane grond is vrij toegankelijk tijdens kantooruren. Je vindt daar ook het informatiecentrum van CU2030. Het gebouw is geopend op 7 oktober 2014.

Naar Utrechtse traditie is het gebouw niet hoger dan de Domtoren: ruim 93 meter, of als je antennes ook meetelt, 98 meter. En dat is misschien wel jammer.